Skąd się wzięła świąteczna choinka? Jeszcze 100 lat temu jej w Polsce nie było

O bożonarodzeniowych zwyczajach wie niemal wszystko Anna Wawryszewicz, etnolog z Muzeum Archeologiczno – Historycznego w Głogowie,

- Drzewko świąteczne, czyli choinka przywędrowała do nas z Niemiec i nie od razu trafiła pod strzechy – mówi.- Stawiana była tylko w dworkach i domach szlacheckich. Co ciekawe, w wielu domach na Dolnym Śląsku pojawiła się dopiero po drugiej wojnie. Owszem, znano ją, ale nie kultywowano, ponieważ naszą polską tradycją było wieszanie u sufitu podłaźniczki, czyli choinki wiszącej wierzchołkiem do dołu – wyjaśnia.

Według zwyczaju, przyozdabianie podłaźniczki było zadaniem młodej dziewczyny. Musiały być na niej jabłka - symbol kobiecego piękna, dostatku i płodności, a także orzechy, które symbolizowały męską siłę i bogactwo. Były też światy, czyli kuliste, kruche ozdoby z opłatka.

W drugi dzień świąt domy odwiedzali podłaźnicy z życzeniami i jeśli chłopak zerwał zawieszone jabłko i poczęstował nim dziewczynę, to dla rodziny był znak, że na zapusty będzie wesele.

Wspomniane wcześniej światy, czyli tradycyjna, polska ozdoba z opłatka, to nic innego, jak prototyp obecnych szklanych bombek choinkowych. Anna Wawryszewicz tłumaczy skąd taka nazwa.

- Mały Jezus trzyma w rękach cały świat i bierze nad nim opiekę, dlatego kulistość bombki właśnie to symbolizuje – wyjaśnia.

Wśród choinkowych ozdób, oprócz jabłek, orzechów i światów, na choinkowym, drzewku wieszane są łańcuchy. Mają one świadczyć o rodzinnych więzach. Im dłuższy łańcuch, tym dłuższe życie domowników. Łańcuchem gospodarskim lub sznurem wiązano też nogi od wigilijnego stołu. Miało to zapewnić jedność w rodzinie. Akcentem mającym zapewnić radość w rodzinie są aniołki - symbol dobrej nowiny, oraz ozdoby w kształcie pawich oczek.

Przy okazji świątecznych osób nie można pominąć pajączków i gwiazd ze słomy. Łączy ona sferę wierzeń bożonarodzeniowych z zabiegami magicznymi, które mają zapewnić nam urodzaj i pomyślność w nadchodzącym roku.

Swoją wyjątkową, bo podwójną symbolikę mają także choinkowe światełka.

- Dawniej wieszano świeczki, których płomień był synonimem życia, nadziei i światłem podarowanym ludziom od narodzonego Jezusa - wyjaśnia pani Anna. - Z drugiej zaś strony świeczki na choince oznaczają pamięć o naszych zmarłych. Jak je gaszono, to obserwowano dym. Jeśli się unosił równo, to wróżył zdrowie i spokój. Gorzej, jeśli dym snuł się po gałązkach, bo wtedy był zwiastunem klęsk i chorób.

Dawniej strojenie choinek miały swoje zasady. Nie powinno zabraknąć na nich figurek przedstawiających zwierzęta, zarówno te domowe, jak i dzikie. Ich magiczna moc miała zapewnić domownikom, radość, życiową siłę i pomyślność w domu, w obejściu oraz na polu.

- Świąteczna choinka powinna być ustrojona na bogato - podpowiada pani Anna. - Nie bez powodu funkcjonuje powiedzenie: „Ubrałeś się jak choinka”. Ma nas cieszyć i jednocześnie czarować swoją magią naszą przyszłość.

Wiele symboli dotyczy także całego dnia Wigilii Bożego Narodzenia. Dawniej był to czas zaduszny, poświęcony w dużej mierze zmarłym z rodziny.

- Wigilijna noc i dzień był uważany za czas wyjątkowej magii - twierdzi pani etnolog. - Siły i zdrowia miało dać przemycie twarzy zimną wodą z rzeki.

Podłogi domostw wykładano czystą słomą, a pod obrus do dziś wkładamy garść sianka – to na pamiątkę narodzenia Chrystusa w stajence.

- Wierzono, że do kolacji wigilijnej zasiadają z nami dusze zmarłych - opowiada Anna Wawryszewicz. - Dlatego stawiamy dodatkowe nakrycie na stole. Po kolacji nie sprzątano od razu ze stołu. Dopiero po powrocie z Pasterki, a to dlatego, by nikt nie przeszkadzał duszom naszych bliskich w biesiadzie. Tego dnia w domu należało się zachowywać cicho i ostrożnie obchodzić z ostrymi narzędziami, by nie skrzywdzić tych, którzy nas odwiedzili z zaświatów. Wierzono bowiem, że nakarmione, ogrzane i zadowolone dusze odchodziły ze spokojem i przez cały rok zapewniały nam swoją opiekę - mówi.

W Polsce są regiony, w których w Wigilię absolutnie nie wolno było niczego pożyczać, bo to wróżyło niedostatek. Ale są też takie, gdzie wręcz obyczaj nakazywał pożyczanie, albo nawet małą kradzież. Różnice pojawiają się też w liczbie wigilijnych potraw, zazwyczaj jednak ma być ich tyle, by było nieparzyście. No i ważne, by spróbować wszystkich potraw, bo jak wierzyć podaniom, w nowym roku ominie nas tyle przyjemnych zdarzeń ile ominęliśmy wigilijnych dań.