Upały a obowiązki pracodawcy - wyjaśnia adwokat Kamil Gross z Głogowa

W ostatnich tygodniach przez Polskę przetacza się fala upałów. Nie każdy z nas jednak przebywa w tym czasie na urlopie. Im goręcej, tym ciężej jest wykonywać jakąkolwiek pracę. Gdy termometry wskazują wartości bliskie 35°C trudno jest mówić o wysokiej wydajności w pracy. Uważa się, że praca w nieklimatyzowanym, zamkniętym pomieszczeniu, w którym temperatura powietrza wynosi około 30°C, powoduje spadek efektywności pracownika o połowę. Badania dowodzą, iż organizm ludzki najlepiej funkcjonuje w temperaturze od 18°C do 20°C.

W szczególności zasada ta dotyczy czynności tak istotnej jak świadczenie przez człowieka pracy. Stąd też każda zmiana w tym zakresie, a już na pewno zmiana znacząca, winna wiązać się z zastosowaniem określonych mechanizmów o charakterze ochronnym. Jakie zasady obowiązują pracodawcę w trakcie występowania wysokich temperatur powietrza? Obowiązki pracodawcy w tym zakresie reguluje między innymi rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Zgodnie z § 13 rozporządzenia pracodawca jest obowiązany zapewnić dostateczną ilość wody zdatnej do picia oraz do celów higienicznosanitarnych, gospodarczych i przeciwpożarowych. Ilość wody do celów higienicznych przypadająca dziennie na każdego pracownika jednocześnie zatrudnionego nie może być mniejsza niż:

1) 120 l - przy pracach w kontakcie z substancjami szkodliwymi, trującymi lub zakaźnymi albo powodującymi silne zabrudzenie pyłami, w tym 90 l w przypadku korzystania z natrysków;

2) 90 l - przy pracach brudzących, wykonywanych w wysokiej temperaturze lub wymagających zapewnienia należytej higieny procesów technologicznych, w tym 60 l w przypadku korzystania z natrysków;

3) 30 l - przy pracach niewymienionych w pkt 1 i 2.

Niezależnie od ilości wody określonej powyżej należy zapewnić wodę niezbędną do utrzymania czystości pomieszczeń i terenu zakładu pracy w ilości co najmniej 1,5 l na dobę na każdy metr kwadratowy powierzchni podłogi, wymagającej zmywania, oraz co najmniej 2,5 l na dobę na każdy metr kwadratowy powierzchni terenu poza budynkami, wymagającej polewania (tereny zielone, utwardzone ulice, place itp.).

Zgodnie z § 30 rozporządzenia w pomieszczeniach pracy należy zapewnić temperaturę odpowiednią do rodzaju wykonywanej pracy (metod pracy i wysiłku fizycznego niezbędnego do jej wykonania) nie niższą niż 14 °C (287 K), chyba że względy technologiczne na to nie pozwalają. W pomieszczeniach pracy, w których jest wykonywana lekka praca fizyczna, i w pomieszczeniach biurowych temperatura nie może być niższa niż 18 °C (291 K). Powietrze doprowadzane do pomieszczeń pracy z zewnątrz przy zastosowaniu klimatyzacji lub wentylacji mechanicznej powinno być oczyszczone z pyłów i substancji szkodliwych dla zdrowia. Klimatyzacja lub wentylacja nie może powodować przeciągów, wyziębienia lub przegrzewania pomieszczeń pracy. Nie dotyczy to wentylacji awaryjnej. Strumień powietrza pochodzący z urządzeń wentylacji nawiewnej nie powinien być skierowany bezpośrednio na stanowisko pracy. W przypadku zastosowania systemu klimatyzacji lub wentylacji mechanicznej należy zapewnić:

• odpowiednią konserwację urządzeń i instalacji klimatyzacyjnych i wentylacyjnych w celu niedopuszczenia do awarii;
• stosowanie środków mających na celu ograniczenie natężenia i rozprzestrzeniania się hałasu i drgań powodowanych pracą urządzeń klimatyzacyjnych i wentylacyjnych.

Praca w warunkach podwyższonej temperatury powietrza to praca wykonywana na otwartej przestrzeni, przy temperaturze przekraczającej 25°C lub wykonywana w pomieszczeniach zamkniętych, przy temperaturze powyżej 28°C. Jest to jednak przepis odnoszący się do okoliczności, w których pracodawca jest zobowiązany do zapewnienia swojej kadrze darmowych napojów, a nie określający maksymalną, dopuszczalną temperaturę. Przepisy prawne wskazują bowiem jedynie temperaturę minimalną dla pomieszczeń, w jakich wykonywana jest praca. Zgodnie z wyżej wymienionym rozporządzeniem, w pomieszczeniach pracy należy zapewnić temperaturę odpowiednią do rodzaju wykonywanej pracy, czyli odpowiednią do metod pracy i wysiłku fizycznego niezbędnego do jej wykonania, nie niższą jednak niż 14°C, chyba że względy technologiczne na to nie pozwalają.
W pomieszczeniach pracy, w których jest wykonywana lekka praca fizyczna oraz w pomieszczeniach biurowych temperatura nie może być niższa niż 18°C. Przepisy odnoszące się do maksymalnej temperatury w pomieszczeniu pracy ustalone zostały jedynie dla pracowników młodocianych, czyli mających od 16 do 18 lat. Ci pracownicy mają zakaz wykonywania pracy w pomieszczeniach, w których temperatura powietrza przekracza 30°C, a wilgotność względna powietrza jest wyższa niż 65%.
Dla porównania, optymalna wilgotność powietrza w pomieszczeniu biurowym powinna mieścić się pomiędzy 40% a 60%. Przepisy mówią też osobno o kobietach ciężarnych i matkach karmiących. W rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 3 kwietnia 2017 r. w sprawie wykazu prac uciążliwych, niebezpiecznych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet w ciąży i kobiet karmiących dziecko piersią wskazano, że do pracy uciążliwej, niebezpiecznej lub szkodliwej dla kobiet w ciąży i kobiet karmiących dziecko piersią zalicza się prace wykonywane w środowisku o dużych wahaniach parametrów mikroklimatu, szczególnie przy występowaniu nagłych zmian temperatury powietrza w zakresie przekraczającym 15°C, przy braku możliwości stosowania co najmniej 15-minutowej adaptacji w pomieszczeniu o temperaturze pośredniej.
Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, pomieszczenia pracy i ich wyposażenie powinny zapewniać pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki pracy. W szczególności w pomieszczeniach pracy należy zapewnić oświetlenie naturalne i sztuczne, odpowiednią temperaturę, wymianę powietrza oraz zabezpieczenie przed wilgocią, niekorzystnymi warunkami cieplnymi i nasłonecznieniem, drganiami oraz innymi czynnikami szkodliwymi dla zdrowia i uciążliwościami.

Niezależnie jednak od wskazanych wyżej norm, w sytuacji zwiększonego zapotrzebowania organizmu człowieka na płyny spowodowanej wysokimi temperaturami powietrza, przepisy normujące bezpieczeństwo i higienę pracy nakładają na pracodawcę dodatkowe zobowiązania. Jak stanowi § 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie profilaktycznych posiłków i napojów, pracodawca zapewnia pracownikom zatrudnionym w warunkach szczególnie uciążliwych nieodpłatnie napoje, których rodzaj i temperatura powinny być dostosowane do warunków wykonywania pracy. Obowiązek dostarczenia pracownikowi napojów w ilości zaspokajającej jego potrzeby fizjologiczne, odpowiednio zimnych, dotyczy między innymi sytuacji zatrudniania przez pracodawcę pracowników na stanowiskach pracy, na których temperatura spowodowana warunkami atmosferycznymi przekracza 28°C oraz przy pracach na otwartej przestrzeni przy temperaturze otoczenia powyżej 25°C. Pracodawca zapewnia pracownikom napoje w ilości zaspokajającej potrzeby pracowników, odpowiednio zimne lub gorące w zależności od warunków wykonywania pracy. Pracodawca powinien zapewnić zachowanie odpowiednich warunków higienicznosanitarnych przygotowywania oraz spożywania posiłków i napojów. Należy wskazać, że pracownikom nie przysługuje ekwiwalent pieniężny za posiłki i napoje.

Konieczność zapewniania profilaktycznych posiłków i napojów nie oznacza, że pracodawca ma wolną rękę w zakresie doboru składników. Jak orzekł Naczelny Sąd Administracyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 18 stycznia 2000 r., I SA/Po 3020/98, „asortyment kupowanych przez skarżącego środków spożywczych, których wartość skarżący odliczył jako koszt uzyskania przychodów, nie potwierdza tego, że z artykułów tych były sporządzane posiłki regeneracyjne. Takie artykuły jak jogurty, guma do żucia, słodycze czy ser nie mogły być użyte do przygotowania ciepłego posiłku profilaktycznego”. Podkreślenia wymaga, iż w przypadku powstania ewentualnego sporu, to na pracodawcy spoczywa obowiązek udowodnienia, że temperatura powietrza na stanowisku pracy nie przekraczała odpowiednio 25°C i 28°C i że w związku z powyższym nie można było mówić o pracy w warunkach szczególnie uciążliwych. Tym samym wskazać należy, iż zobowiązanie w przedmiocie dostarczania pracownikom zimnych napojów winno być realizowane „z urzędu”, bez konieczności składania przez pracowników odpowiednich wniosków. Zaniedbania w tym zakresie skutkować mogą sankcjami wynikającymi z przepisu art. 283 § 1 ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy, zgodnie z którym kto, będąc odpowiedzialnym za stan bezpieczeństwa i higieny pracy albo kierując pracownikami lub innymi osobami fizycznymi nie przestrzega przepisów lub zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, podlega karze grzywny od 1.000 do 30.000 zł.