Prawnik wyjaśnia: Wydziedziczenie i przepisy z nim związane

W jednym z poprzednich artykułów pisałem o tym, jak zabezpieczyć spadkobierców m.in. przed zapłatą zachowku. Jednym z takich sposobów jest wydziedziczenie. Zgodnie z art. 1008 Kodeksu cywilnego (dalej „k.c.”) spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku. Wydziedziczenie dotyczy więc jedynie zstępnych (dzieci, wnuków, prawnuków itd.), małżonka oraz rodziców. Nie można wydziedziczyć pozostałych spadkobierców wskazanych w Kodeksie cywilnym. Wydziedziczenie nie jest jednak czynnością dowolną. Może zostać dokonane tylko, jeżeli zachodzą ściśle określone przypadki. I tak spadkodawca może wydziedziczyć ww. spadkobierców, jeżeli uprawniony do zachowku:

- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,

- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,

- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Uporczywym niedopełnieniem obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy, oraz uporczywym postępowaniem w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego będącymi podstawami wydziedziczenia jest długotrwałe lub wielokrotne zaniedbywanie potrzeb materialnych i emocjonalnych spadkobiercy, co oznacza, że zachowanie uprawnionego musi być obiektywnie naganne. Do najbardziej typowych przykładów niedopełniania obowiązków należy zaliczyć brak osobistej troski czy zainteresowania chorym spadkodawcą oraz zerwanie kontaktów z nim. Wskazuje się, że podtrzymywanie więzi jest jednym z podstawowych obowiązków rodzinnych, a więc jej brak świadczy o niedopełnianiu tego obowiązku. Z drugiej strony podkreśla się jednak, iż nie może być mowy o zawinieniu spadkobiercy (a tym samym brak rzeczywistej podstawy jego wydziedziczenia), jeżeli nieutrzymywanie relacji ze spadkodawcą wynika z postępowania tego ostatniego – spadkodawcy (por. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 12 czerwca 2019 r., I ACa 211/19, LEX nr 2726794). Fakty, które stały się podstawą wydziedziczenia muszą być zgodne z rzeczywistością. Wydziedziczenie jest bezskuteczne, jeżeli w rzeczywistości nie istniała przyczyna, która stanowiła podstawę wydziedziczenia. Zachowanie spadkobiercy musi być również obiektywnie naganne. Nie wystarcza, by było ono karygodne w oczach spadkodawcy.

Przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku musi wynikać z treści testamentu. Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 16 listopada 2017 r., VI ACa 1018/16, LEX nr 2538283 wskazał, że wydziedziczenie pozostaje nieskuteczne, jeżeli jego przyczyna nie wynika z treści testamentu - nawet gdyby w rzeczywistości przyczyna wydziedziczenia zachodziła, w związku z czym przyjmuje się, że spadkodawca winien opisać w testamencie przykłady konkretnych zachowań uprawnionego do zachowku, które wypełniałyby ustawowe przesłanki, nie jest zaś wystarczające posłużenie się ogólnymi sformułowaniami, bez wskazania konkretnych zachowań lub rodzaju obowiązków. Przyczyna wydziedziczenia powinna więc zostać w testamencie skonkretyzowana, sprecyzowana, jednoznacznie sformułowana i opisana. Nie może być przyjmowana w sposób dorozumiany, wbrew treści testamentu, z pominięciem tej treści, a także nie może zostać ustalona jako realnie istniejąca w razie braku odpowiedniej dyspozycji testamentu. Wydziedziczenie powinno być skonkretyzowane podmiotowo, a więc obejmować wskazanie konkretnej osoby, co do której tożsamości nie ma żadnych wątpliwości, co nie oznacza, że ma być to wskazanie imienia i nazwiska.

Zasadność wydziedziczenia spadkobierca wydziedziczony ma prawo kwestionować w postępowaniu sądowym. Może tego dokonać w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku po spadkodawcy. Należy zauważyć, że bezpodstawne wydziedziczenie dokonane z naruszeniem przepisów Kodeksu Cywilnego (art. 1008) nie wywołuje zamierzonego przez spadkodawcę skutku, niezależnie od tego, czy wydziedziczony kwestionuje akt wydziedziczenia, czy też nie.

Należy również pamiętać, że spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył. Przebaczenie może być skuteczne nawet wtedy, gdy spadkodawca w chwili przebaczenia nie miał zdolności do czynności prawnych. W takim przypadku skuteczność przebaczenia zależy od tego, czy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.

W przypadku skutecznego wydziedziczenia zstępnego, jego zstępni są uprawnieni do zachowku po spadkodawcy. Jeżeli więc spadkodawca wydziedziczył swoją córkę, a córka ta posiada dzieci, w takim przypadku wnukom spadkodawcy będzie przysługiwał zachowek po dziadku. Spadkodawca może wydziedziczyć również dalszych zstępnych, a więc także wnuków, jednakże muszą w takim przypadku występować w odniesieniu do wnuków przesłanki wydziedziczenia opisane powyżej. Najczęstszą przesłanką wydziedziczenia jest uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych. Jeżeli wnukowie spadkodawcy są małoletni, w takim przypadku trudno jest uzasadnić uporczywe niedopełnianie przez nich obowiązków rodzinnych wobec spadkodawcy. Nierzadko wydziedziczenie wnuków może okazać się nieskuteczne i skutkować podważeniem testamentu. W takiej sytuacji może dojść nawet do pogorszenia sytuacji spadkobierców powołanych do spadku, gdyż zachowek należny osobom małoletnim jest wyższy i wynosi 2/3 części, która by im przypadała, gdyby zostały powołane do spadku z ustawy. Nie zawsze więc wydziedziczenie może okazać się dobrym sposobem na zabezpieczenie spadkobierców powołanych do dziedziczenia przed zapłatą zachowku na rzecz pozostałych uprawnionych.