Prawnik wyjaśnia: Prawa i obowiązki małżonków (2)

W jednym z poprzednich artykułów pisałem o prawach i obowiązkach małżonków wynikających wprost z ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Z uwagi na złożoność tego zagadnienia, ramy jednego artykułu okazały się niewystarczające. Należy bowiem również wspomnieć o takim uprawnieniu sądu, jak na przykład związana z obowiązkiem przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny, możliwość nakazania, ażeby wynagrodzenie za pracę przypadające jednemu małżonkowi były wypłacane do rąk drugiego małżonka.

W art. 28 Kodeks rodzinny i opiekuńczy ustawodawca ustanowił prawo polegające na tym, że jeżeli jeden z małżonków pozostających we wspólnym pożyciu nie spełnia ciążącego na nim obowiązku przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny, sąd może nakazać, ażeby wynagrodzenie za pracę albo inne należności przypadające temu małżonkowi były w całości lub w części wypłacane do rąk drugiego małżonka. Nakaz ten zachowuje moc także mimo ustania po jego wydaniu wspólnego pożycia małżonków. Sąd może jednak w takiej sytuacji na wniosek każdego z małżonków nakaz ten zmienić albo uchylić. Przepis ten ma zastosowanie do wszystkich małżeństw, niezależnie od łączącego je ustroju majątkowego.

Wszczęcie przez jedno z małżonków postępowania o wydanie nakazu wypłaty wynagrodzenia lub innych należności przysługujących współmałżonkowi do swoich rąk nie wyłącza jednoczesnego wystąpienia przez tego małżonka do sądu o orzeczenie, aby jego współmałżonek przyczyniał się do zaspokajania potrzeb rodziny, o czym była mowa w poprzednim artykule. Nie wyklucza też wytoczenia przez tego małżonka powództwa o alimenty w imieniu dzieci. Przepis ten stanowi bowiem jedynie jeden ze sposobów umożliwiających dochodzenie na drodze sądowej realizacji obowiązku zaspokajania potrzeb rodziny. Aby można było wystąpić do sądu o nakazanie wypłacania wynagrodzenia jednego małżonka do rąk drugiego, niezbędne jest występowanie łącznie następujących elementów: istnienie związku małżeńskiego, niespełnianie przez jednego z małżonków obowiązku przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny oraz pozostawanie przez małżonków we wspólnym pożyciu.

Orzeczenie przez sąd obowiązku wypłaty wynagrodzenia lub innych dochodów jednego z małżonków na rzecz jego współmałżonka następuje w postępowaniu nieprocesowym wszczynanym na wniosek tego współmałżonka. Wnioskodawcą w takiej sprawie może też być prokurator oraz organizacja społeczna, która może wytaczać powództwa na rzecz obywateli w sprawach o roszczenia alimentacyjne. Uczestnikiem postępowania będzie małżonek mający być obciążony takim nakazem. Jeżeli wniosek złożył prokurator lub organizacja społeczna, udział w postępowaniu biorą obydwoje małżonkowie. Co do zasady rozstrzygnięcie sądu może zapaść jedynie po wysłuchaniu małżonka mającego być obciążonym nakazem. Sąd każdorazowo powinien zorientować się, jaki byłby właściwy zakres obowiązków w ramach przyczyniania się przez danego małżonka do zaspokajania potrzeb rodziny. Sąd może też zarządzić przeprowadzenie przez kuratora sądowego wywiadu środowiskowego w celu ustalenia warunków, w jakich żyją małżonkowie.

Roszczenie o nakazanie przez sąd wypłaty wynagrodzenia przez jednego małżonka do rąk drugiego obejmuje wynagrodzenie za pracę, które otrzymuje małżonek niespełniający ciążącego na nim obowiązku przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny, a także takich świadczeń związanych z wynagrodzeniem za pracę, jak premie i inne dodatki, np. wynagrodzenie za pracę w godzinach nadliczbowych, dodatkowe wynagrodzenie lub deputaty pracownicze. Pojęcie „innych należności”, o których mowa w przepisie dotyczy także emerytury, renty, a także na przykład czynszu z tytułu wynajmowanego lokalu lub dzierżawy. Małżonek nieprzyczyniający się do zaspokajania potrzeb rodziny traci w chwili wydania nakazu kompetencje nie tylko do pobierania dla siebie swojego wynagrodzenia lub innych należności, ale także do rozporządzania nimi lub obciążania ich. Nie może też się ich zrzec. Należy jeszcze raz podkreślić, że nakaz wydany jeszcze w czasie trwania pożycia utrzymuje swoją moc także po jego ustaniu.

Jest to niezależne od tego, które z małżonków doprowadziło do ustania wspólnego pożycia. W innym bowiem wypadku małżonek, którego wynagrodzenie za pracę lub inne należności zostały objęte nakazem, mógłby w łatwy sposób uchylić się od skutków nakazu, na przykład przez zerwanie wspólnego pożycia z drugim małżonkiem. W wypadku ustania pożycia każde z małżonków może wystąpić do sądu o zmianę lub uchylenie nakazu. Możliwość wystąpienia do sądu o zmianę lub uchylenie nakazu nie jest ograniczona żadnym terminem i w zasadzie może być realizowana aż do chwili, w której nastąpi rozwiązanie małżeństwa. Możliwość wystąpienia do sądu o zmianę lub uchylenie nakazu jest niezależna od przyczyn ustania między małżonkami wspólnego pożycia. Nie jest też zależna od tego, które z małżonków do takiego ustania pożycia doprowadziło.

Kolejnym prawem małżonków jest prawo do korzystania z mieszkania. Zgodnie z art. 281 k.r.o. jeżeli prawo do mieszkania przysługuje jednemu małżonkowi, drugi małżonek jest uprawniony do korzystania z tego mieszkania w celu zaspokojenia potrzeb rodziny. Przepis ten stosuje się odpowiednio do przedmiotów urządzenia domowego. Prawo to zostało wprowadzone do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego jako realizacja rekomendacji nr R(81)15 w sprawie praw małżonków do zajmowania mieszkania rodzinnego oraz korzystania z przedmiotów gospodarstwa domowego, przyjętej 16 października 1981 r. przez Komitet Ministrów Rady Europy, a także Rezolucji nr 78(37) w sprawie równouprawnienia małżonków w prawie cywilnym przyjętej 27 września 1978 r. przez Komitet Ministrów Rady Europy. Rozwiązanie przyjęte w omawianym artykule ma na celu ochronę małżonka, który - pozostając w związku małżeńskim - nie ma uprawnień do mieszkania, które przysługują drugiemu małżonkowi, wówczas gdy mieszkanie ma służyć obojgu małżonkom i założonej przez nich rodzinie do zaspokajania potrzeb mieszkaniowych. Prawo to ma służyć wypełnianiu takich obowiązków małżeńskich jak obowiązek wspólnego pożycia, obowiązek wzajemnej pomocy i wierności oraz współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli.

Wypełnienie tych obowiązków jest ułatwione, gdy małżonkowie zamieszkują wspólnie. Prawo do mieszkania jednego z małżonków może opierać się przykładowo na stosunku najmu powstałym przed zawarciem małżeństwa, na prawie własności nieruchomości, prawie spółdzielczym, innych prawach rzeczowych (np. służebnościach osobistych) lub prawach obligacyjnych (np. użytkowaniu, dożywociu).

Prawo do korzystania z mieszkania jest również niezależne od ustroju majątkowego, jaki istnieje pomiędzy małżonkami. Prawo to ma umożliwiać małżonkowi niemającemu praw do mieszkania korzystanie z niego łącznie z małżonkiem, który korzystanie z mieszkania opiera na tytule prawnym. Prawo to nie znajduje zastosowania do stosunków pozamałżeńskich (np. konkubinatu). Osoby pozostające w takich związkach nie mogą korzystać z dobrodziejstw prawnych, które daje im małżeństwo, lecz zarazem nie powinny być obciążone obowiązkami, jakie łączyłyby się z faktem pozostawania w związku małżeńskim. Nie jest przy tym także istotne, kiedy małżonek mający uprawnienie do mieszkania je nabył, tzn. czy stało się to jeszcze przed zawarciem małżeństwa, czy też w trakcie jego trwania. Art. 281 k.r.o. ma charakter bezwzględnie obowiązujący, co oznacza, że nie jest możliwe wyłączenie jego zastosowania na mocy umowy pomiędzy stronami lub ograniczenie albo zmodyfikowanie uprawnień przysługujących małżonkowi na podstawie omawianego artykułu. W praktyce może pojawić się sytuacja, w której jeden lub każdy z małżonków uprawniony jest do jednego lub kilku mieszkań.

Wówczas zazwyczaj tylko jedno z nich może być określone jako mieszkanie służące zaspokajaniu potrzeb rodziny i tylko do jednego z nich może przysługiwać drugiemu małżonkowi uprawnienie do korzystania na podstawie art. 281 k.r.o. W ramach przyznanego małżonkowi prawa przysługują mu dwa uprawnienia: do współposiadania mieszkania oraz do używania mieszkania.

Źródło:
- ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i Opiekuńczy,
- Wierciński Jacek (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz.