Prawnik wyjaśnia: Testament - co powinniśmy wiedzieć na jego temat?

Rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament. Testament może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy, a więc nie można sporządzać testamentów wspólnych. W każdej chwili można odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia. Sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Zdolności tej pozbawia ubezwłasnowolnienie testatora. Zdolność do czynności prawnych ocenia się wedle chwili sporządzenia testamentu, a w przypadku odwołania testamentu - wedle chwili jego dokonania. Jeśli spadkodawca sporządził (odwołał) testament w czasie, gdy zdolność tę miał, jej późniejsza utrata nie pozbawi testamentu (odwołania) ważności. Nieważny jest testament sporządzony przez spadkodawcę, któremu w chwili jego sporządzenia nie przysługiwała wymagana zdolność.

Testament nie stanie się ważny w razie jego potwierdzenia przez spadkodawcę już po uzyskaniu wymaganej zdolności. W braku ubezwłasnowolnienia nie utraci pełnej zdolności do czynności prawnych spadkodawca dotknięty niedorozwojem umysłowym, chorobą psychiczną lub zaburzeniami czynności psychicznych. Okoliczności te mogą jednak podlegać ocenie w ramach wad oświadczenia woli. Zdolność testowania (sporządzania lub odwoływania testamentu) jest oceniana według prawa obowiązującego w chwili sporządzenia lub odwołania.

Spadkodawca nadal jednak powinien osobiście złożyć oświadczenie ostatniej woli. Nieważny jest bowiem testament (lub jego odwołanie) sporządzony przez przedstawiciela. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 30 grudnia 1976 r., III CRN 287/76 wskazał, iż powyżej przytoczony przepis (art. 944 § 2 Kodeksu cywilnego) nie wyłącza korzystania z porady innej osoby przy sporządzaniu testamentu, byle by tylko porada nie wprowadziła spadkodawcę w błąd lub nie zawierała groźby.

Testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony: w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści, lub pod wpływem groźby. Na nieważność testamentu z powyższych przyczyn nie można się jednak powołać po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku. Chwilą otwarcia spadku jest natomiast chwila śmierci spadkodawcy.

Odwołanie testamentu może nastąpić bądź w ten sposób, że spadkodawca sporządzi nowy testament, bądź też w ten sposób, że w zamiarze odwołania testament zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność, bądź wreszcie w ten sposób, że dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień. Jeżeli spadkodawca sporządził nowy testament nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu. Testament należy tak tłumaczyć, ażeby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy. Jeżeli testament może być tłumaczony rozmaicie, należy przyjąć taką wykładnię, która pozwala utrzymać rozrządzenia spadkodawcy w mocy i nadać im rozsądną treść.

W zakresie formy testamentu dzielimy je na zwykłe i szczególne. Testamenty zwykłe to testament holograficzny, allograficzny, notarialny, natomiast szczególne to: ustny, podróżny, i wojskowy. Testament holograficzny polega na napisaniu go przez spadkodawcę w całości pismem ręcznym, podpisaniu i opatrzeniu datą. Wskazać należy, że brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu własnoręcznego, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów.

Testament może być także sporządzony w formie aktu notarialnego. Testament allograficzny polega na sporządzeniu go w ten sposób, że spadkodawca w obecności dwóch świadków oświadcza swoją ostatnią wolę ustnie wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. Oświadczenie spadkodawcy spisuje się w protokole z podaniem daty jego sporządzenia. Protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków. Protokół powinien być podpisany przez spadkodawcę, przez osobę, wobec której wola została oświadczona, oraz przez świadków. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać protokołu, należy to zaznaczyć w protokole ze wskazaniem przyczyny braku podpisu.

Takiego testamentu nie mogą sporządzić osoby głuche lub nieme.

Jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków (testament ustny). Treść testamentu ustnego może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie.

W wypadku gdy treść testamentu ustnego nie została w powyższy sposób stwierdzona, można ją w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. Jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków.

Podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym można sporządzić testament przed dowódcą statku lub jego zastępcą w ten sposób, że spadkodawca oświadcza swą wolę dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków; dowódca statku lub jego zastępca spisuje wolę spadkodawcy, podając datę jej spisania, i pismo to w obecności świadków odczytuje spadkodawcy, po czym pismo podpisują spadkodawca, świadkowie oraz dowódca statku lub jego zastępca. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać pisma, należy w piśmie podać przyczynę braku podpisu spadkodawcy. Jeżeli zachowanie tej formy nie jest możliwe, można sporządzić testament ustny. Natomiast szczególną formę testamentów wojskowych określa rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 30 stycznia 1965 r. w sprawie testamentów wojskowych.

Testament szczególny traci moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu. Bieg terminu ulega zawieszeniu przez czas, w ciągu którego spadkodawca nie ma możności sporządzenia testamentu zwykłego.